Rys Historyczny
W swojej książce pt. „Nauka o wychowaniu w ujęciu Platona" wydanej w 1833 roku w Niemczech pisał Aleksander Kapp, że już Platon podziwiał i podkreślał możliwości wychowawcze i samowychowawcze dorosłych, którzy mieli duże osiągnięcia edukacyjne i predyspozycje rozwojowe, w porównaniu z uczniami młodocianymi, dzięki swojemu życiowemu doświadczeniu.
Platon założył w 388/7 r. p.n.e. pierwszą w Europie szkołę internatową dla dorosłych, zwaną Akademią Platońską, i kierował nią przez prawie 40 lat. Odegrała ona wielką historyczną rolę i działała ponad 900 lat.
Edukacja dorosłych wyrosła z potrzeb życia społecznego. Na powstanie i rozwój oświaty dorosłych w Polsce wpłynęły przede wszystkim przemiany polityczne, czynniki społeczno - gospodarcze i tendencje narodowowyzwoleńcze, a także wielkie ruchy religijne i kulturowe. Uwolnienie chłopów pańszczyźnianych oraz narodziny nowoczesnego przemysłu spowodowały masowe migracje ludności wiejskiej do miast, gdzie powstawały fabryki, a umiejętność czytania, pisania, rachowania i pewne przygotowanie zawodowe stały się warunkiem koniecznym awansu społecznego i poprawy sytuacji życiowej. Równie istotnym elementem pracy oświatowej dla zniewolonego narodu polskiego było szerzenie haseł niepodległościowych i podtrzymywanie narodowych wartości kulturowych.
Już pod koniec XVIII wieku można było zaobserwować na ziemiach polskich początki oświaty dorosłych. Należy wspomnieć tu o pracy działaczy Komisji Edukacji Narodowej, a także innych światłych ziemian, np. o ks. P.K.Brzostowskim uczącym czytać i pisać, włościan w wiosce zwanej Pawłowem.
W XIX wieku ukazały się książki historyczne, napisane prostym zrozumiałym językiem, np. „Pielgrzym w Dobromilu", „Nauki wiejskie" (1818) I. Czartoryskiej oraz „Wieczory pod lipą" (1845) L.Siemieńskiego. Wtedy też Towarzystwo Oświaty Ludowej (1872 - 1878) zaczęło zakładać w zaborze pruskim biblioteki ludowe, wydawać i kolportować publikacje polskie. Jego dzieło kontynuowało Towarzystwo Czytelni Ludowych (1880 - 1939).
W zaborze austriackim społeczna działalność oświatowa rozwinęła się najpierw w środowisku rzemieślników (lwowskie stowarzyszenie „Gwiazda" - 1868), a później wśród ludności wiejskiej i robotników. Na tym terenie funkcjonowało Towarzystwo Szkoły Ludowej (1891 - 1939) utworzone przez grupę liberalnej inteligencji krakowskiej i współpracujące z Macierzą Szkolną Księstwa Cieszyńskiego założonego w 1885 roku. Pielęgnowało ono polską pieśń narodową i kościelną, organizowało wycieczki ludowe do Krakowa - kolebki polskości i kultury narodowej, dbało o poziom pracy oświatowej, wydawało publikacje popularnonaukowe, odczyty, czasopismo metodyczne „Przewodnik Oświatowy", prowadziło centralną wypożyczalnię przeźroczy dla prelegentów, wykorzystujących już wtedy rzutniki. W większych miastach, w środowisku robotniczym i drobnomieszczańskim prace oświatowe prowadziło Towarzystwo Uniwersytetu Ludowego im. A.Mickiewicza (1898 - 1925). Za jego przyczyną wydano w 1913 roku w Krakowie pierwszy nowoczesny polski podręcznik oświaty dorosłych pt. „Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja".
W zaborze rosyjskim nie ustanowiono obowiązku szkolnego. Władze rosyjskie chciały uczynić z Królestwa Polskiego „pustynię kulturalną". Dzięki pracy nauczycieli ludu, między innymi K.Prószyńskiego vel K.Promyk, znacznie zmniejszył się odsetek analfabetów. Elementarze dla dorosłych K. Prószyńskiego były wówczas najbardziej rozpowszechnioną w społeczeństwie polskim książką. Uczyli się z niej chłopi i robotnicy. Inspiratorem ruchu samokształceniowego na szczeblu średnim i wyższym był z kolei S. Michalski, który napisał „Poradnik dla samouków".
Na przełomie XIX i XX wieku w Królestwie Polskim w wyniku rusyfikacji szkolnictwa nastąpił wielki rozwój samouctwa i samokształcenia. Przewodnikami w tym ruchu byli wybitni polscy uczeni, m. in.: P. Chmielowski, I. Chrzanowski, J.W. Dawid, L. Krzywicki, A. Mahrburg, I. Matuszewski, W. Nałkowski, S. Posner, W. Smoleński, którzy wykładali w tajnym uniwersytecie Latającym. Kursy początkowego nauczania w ośrodkach robotniczych Warszawy i okolic prowadziło Stowarzyszenie Kursów dla Analfabetów Dorosłych (1905 - 1913) oraz Polska Macierz Szkolna (1905 - 1907). Wzorując się na stolicy, tworzono regionalne organizacje oświatowe, np. Towarzystwo Szerzenia Oświaty „Światło" w Lublinie, w którego nałęczowskim kole działał S. Żeromski.
Przed oświatą dorosłych w rodzącym się niepodległym państwie polskim stanęły doniosłe zadania przede wszystkim: wyrównania niedostatków oświatowych, złączenia narodu żyjącego dotychczas w trzech zaborach oraz przysposobienia społeczeństwa do życia obywatelskiego we własnym państwie. Dnia 21 lipca 1919 roku Sejm uchwalił, z inicjatywy posła – nauczyciela J.Smulikowskiego, ustawę o obowiązkowym nauczaniu w wojsku polskim. Niepełna realizacja obowiązku szkolnego miała miejsce do ostatnich lat II Rzeczypospolitej, co było główną przyczyną istniejącego analfabetyzmu.
W wolnej Polsce edukacją pozaszkolną zajmowały się społeczne organizacje i instytucje oświatowe. Kontynuowały swą pracę: Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Szkoły Ludowej i Polska Macierz Szkolna, która wznowiła działalność w 1916 roku. W świetlicach utrzymywanych przez samorządy, związki i stowarzyszenia organizowano różne zajęcia, prowadzono amatorskie zespoły śpiewacze, teatralne i sportowe. W tego typu prace angażowali się głównie nauczyciele, merytorycznie wspomagani przez Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, który przerodził się w Związek Nauczycielstwa Polskiego. Ważną rolę odegrały wtedy internatowe uniwersytety ludowe, a także Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (1923-1939).
W dwudziestoleciu międzywojennym rozwinęło się poradnictwo oświatowe i dokształcanie pracowników oświatowych prowadzone przez poszczególne towarzystwa, a także przez wyspecjalizowane instytucje, tj.: Centralne Biuro Kursów dla Dorosłych (1919 - 1928) przekształcone w Instytut Oświaty Dorosłych (1928 - 1939), Instytut Oświaty i Kultury im. Staszica (1919-1939) oraz Studium Pracy Społeczno - Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej (1925 - 1939). Wokół tych instytucji skupiali się wybitni teoretycy i działacze oświaty dorosłych, m. in.: M.B. Godecki, A. Konewka, K. Komiłowicz, K. Maj, E. Nowicki, H. Radlińska, W. Radwan, I. Solarz.
Po II wojnie światowej w Polsce oświata dorosłych miała za zadanie przede wszystkim pozyskać młodzież i dorosłych dla dokonujących się przemian społeczno - gospodarczych, kulturowo zintegrować ludność pochodzącą z różnych regionów, przyczynić się do repolonizowania mieszkańców pochodzenia miejscowego, kompensować straty poniesione przez polskie szkolnictwo podczas okupacji. Uruchomiono tzw. drugi tor kształcenia, który polegał na organizowaniu nauki w szkołach wieczorowych i na kursach dla pracujących. Wyzwaniem dla edukacji dorosłych stała się walka z analfabetyzmem.
W pierwszym okresie rozwoju oświaty dorosłych w Polsce Ludowej (1944 - 1948) miała miejsce kontynuacja przedwojennych form pracy oświatowej. Wśród organizacji zajmujących się tą problematyką należy wymienić Ludowy Instytut Oświaty i Kultury (1945 - 1948), Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych RP (1945 - 1948), Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (1944 - 1948), Komitet Upowszechniania Książki. W drugim okresie pracy oświatowej w Polsce Ludowej (1949 - 1956) zlikwidowano lub przekształcono wiele instytucji, zrzeszeń i wydawnictw kulturalnych. W 1950 roku powołano do życia Towarzystwo Wiedzy Powszechnej. Edukacji dorosłych nadano wyraźne cele ideologiczne i internacjonalistyczne.
W latach 1948 - 1951 przeprowadzono na szeroką skalę akcję zwalczania analfabetyzmu, którą poprzedziła ustawa sejmowa z 7 kwietnia 1949 roku. W trzecim okresie rozwoju oświaty dorosłych (od 1957) zapoczątkowano ogólną demokratyzacją stosunków społecznych w Polsce. Odrodziły się kluby, koła samokształcenia, uniwersytety powszechne, zespoły śpiewacze, muzyczne, teatralne, powstały regionalne stowarzyszenia naukowe i oświatowe. Działalność edukacyjną instytucji, towarzystw i wydawnictw wspomagały audycje oświatowe nadawane przez radio i telewizję. Nastąpił rozwój różnych kół zainteresowań i zespołów artystycznych działających przy domach kultury, klubach i świetlicach.
Znaczące przemiany ustrojowe, jakie dokonały się w Polsce w I połowie lat 90-tych spowodowały załamanie działalności jednych instytucji oświaty dorosłych i powstawanie innych - nowych zreorganizowanych. Polska edukacja dorosłych przed II wojną światową należała do przodujących działań oświatowych w Europie.
Tenia Polańska
Bibliografia:
1. Półturzycki J., Ucz się sam. O technice samokształcenia, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1974.
2. Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1981.
3. Pedagogika, red. B. Suchodolski, PWN, Warszawa 1985.
4. Karaś S., Dydaktyka oświaty pozaszkolnej, ITE, Warszawa-Radom 1995.
5. Koptas G., Edukacja Ustawiczna. Koncepcje i rozwój, PWN, Warszawa-Łódź 1990